جستاری درباره نوشتن، کلمه و خط

وقتی زبان اختراع شد، انسان چیزی به دست آورد که نقاشی نمی‌توانست به او بدهد: کلمه

کلمه یعنی نام‌گذاری، یعنی جدا کردن یک مفهوم از دیگر چیزها. وقتی به چیزی نام می‌دهیم، نه تنها آن را از هر چه شبیهش است متمایز می‌کنیم، بلکه راهی برای اندیشیدن به آن پیدا می‌کنیم. می‌توانیم بررسی‌اش کنیم، نقد کنیم، حتی بازسازی‌اش کنیم. با پیدایش زبان و کلمه، ساختار اندیشه انسانی به شکلی بنیادین تغییر کرد.

کلمه معجزه‌ای بود که به انسان امکان می‌داد درباره چیزهایی سخن بگوید که هیچ‌کس ندیده است؛ چیزهایی که فراتر از دنیای ملموس بودند. دیگر نیازی نبود تنها به اشیای بیرونی ارجاع بدهد. می‌توانست درباره چیزی بگوید که فقط احساسش کرده است: خشم، شادی، یا حتی ترس از آینده‌ای که هنوز نیامده.

حالا تصور کنید کسی زغالی در دست بگیرد و بر دیوار غار چیزی بکشد. این‌بار، نقاشی‌اش تنها یک روایت بصری از شکار نیست. شاید خطوطی که می‌کشد، حالتی از دلشوره یا شوق را نشان بدهند. اما نکته جالب‌تر اینجاست: حالا می‌توان با دیگران درباره این خطوط صحبت کرد. می‌توان گفت: “این یعنی ترس.” یا “این شبیه شوق رسیدن به آفتاب است.” نقاشی هنوز هست، اما کلمه به آن جان داده است.

اما در این میان، نوشتن گامی فراتر است. نوشتن یعنی چفت و بست دادن به کلمه، یعنی قاب کردن یک اندیشه در قالبی ماندگار.

بخواهیم یا نخواهیم فرهنگ فارسی با نوشتن رابطه خوبی دارد. احتمالا هر زبانی رابطه احسنی با خط دارد. چرایی اش را میشود در شعر و ادبیات و خط جست.

نوشتن برای انسان ها یعنی به جا گذاشتن چیزی. تا قبل از اختراع خط مردم دست به کشیدن ماجراها و فرامین رئیسانشان در غارها میکردند. کمی که میگذرد و خط جایگزین میشود چیزی را در می یابند که در نقاشی پیدایش نمیکردند. کلمه!

وقتی برای چیزی کلمه انتخاب میکنیم می توانیم درباره آن بیندیشیم. نقدش کنیم و بهبودش بدهیم. اما تا قبل از شکل گیری کلمه تنها باید با کمک اشاره به چیزی بیرونی ارجاع بدهیم… تا پیش از شکل گیری کلمه نمیشود درباره درونیات سخن گفت. این معجزه کلام است. اما نوشته این وسط چه می گوید؟

نوشته یک اثر هنری است. نوشته جاری کردن کلمه است اما در قالبی بسته تر از زبان. زبان چفت و بست ندارد چون ثبت نمیشود اما ثبت بیرونی کلمه، آن را محدود میکند. نوشته یعنی جسد دادن به کلمه.

اگر اندیشه چیزی موهومی بود، کلمه آن را قابل صحبت کرد. و اگر کلمه چیزی غیر قابل دستیابی بود، نوشته آن را قابل گرفتن کرد.

حافظه انسان محدود است. اگر نوشته نبود کلمات گم میشدند.

نوشته نوعی ساختار تفکر است.

بر ساختار تفکر از طریق نوشتن ما چند عامل نقش جدی ایجاد کرده اند.

اولی بر میگردد به پیدایش رسم الخط

دومی احتمالا به پیدایش خط شکسته نستعلیق

سومی نهضت سواد آموزی

چهارمی پیدایش کیبورد

پنجمی ساختار زبان عامیانه در نوشته

روایت مندی، به میان آمدن داستان مکتوبِ عامیانه.