آموزش خط معلی | مسیر یادگیری | 1402
مقدمه
سلام؛ من سینا صالحی زاده هستم.
از تابستان ۹۷ معلی را آغاز کردم. داستان آشنایی من با خط معلی یکی از آن نقاط عطف عجیب زندگی ام است. در سال ۹۶ من به فکر یادگیری نرم افزار پریمیر افتادم. برخی از دوستان ما که در این زمینه همین الآن هم کار های حرفه‌ای زیادی دارند به ما از استاد سعید طوفانی گفتند. همین الآن هم اگر کمی جستجو بکنید ایشان از شیر مرغ را جان آدمی زاد را آموزش داده اند. کاری به کیفیت آموزش ایشان و… نداریم. یکی از سری ویدئو هایی که در این بین حواس من را به خود گره زد “آموزش خط معلی” بود. آن را باز کردم و ۵ قسمت را با ذوق و اشتیاق دیدم! (بعدا فهمیدم که ایشان کیستند و…)
من خطم از دوران دبستان (به لطف اساتیدم) خوب بود. دوران راهنمایی به خوشخطی من را میشناختند و همیشه علاقه داشتم که خوشنویسی با قلم را امتحان بکنم. این فکر در ذهن من بود و جرقه ویدئوهای استاد نقاشیان هم در ذهن ما زذه شد و ادامه ماجرا. شروع به تحقیق کردم، اندک منابعی که در اینترنت بود را زیر و رو کردم و رسیدم به کانال “خط خطی” همین الان هم نمیدانم این کانال برای کیست هرچند احتمال هایی در ذهن دارم. از آنجا کانال استاد عجمی را پیدا کردم. آنموقع مثل الان پیج های معلی زیاد نبودند و عملا چیزی در بستر اینترنت در خصوص خط معلی زیاد وجود نداشت. از پیج استاد عجمی روزی پوستری دیدم. نوشته بود آموزش خط معلی؛ نام استاد ابراهیمی را دیدم. با خودم فکر کردم نکند همان استاد ابراهیمی که معلم خط دبستانم بودند ایشان هستند. عکس را دیدم و حدسم را تأیید کرد… خلاصه ما با استاد ابراهیمی راه را ادامه دادیم.
این ماجرای من با خط معلی بود. الان هم تعداد اساتید به نسبت آن زمان بیشتر شده و هم محتوا در این خصوص اما من تا به حال محتوایی ندیدم که به توضیح مسیر معلی و چگونگی ورود به آن پرداخته باشد. من در این پست قصدم همین ترسیم مسیر است.
نمونه کار های من را میتوانید در این صفحه مشاهده بکنید.
این سوال شاید پایه ای ترین سوالی باشد که به ذهن کسی که اسم معلی به گوشش خورده یا چند قطعه معلی دیده، میرسد. معلی جدید ترین خطی است که به صورت رسمی در ایران و در یونسکو به ثبت رسیده است.
احتمالا رقبایی برای معلی در ذهن داشته باشید از قبیل سفیر و کرشمه و… همینجا با قاطعیت بگویم که معلی بسیار متفاوت با این خطوط است و اصلا دنیای دیگری دارد. قاعده و اصول بیشتری دارد و همینطور گستردگی بیشتری نیز دارد. قصدم پایین کشیدن این خطوط نیست زیرا هیچ کس منکر کاربرد زیاد خطی مثل کرشمه در نقاشیخط نیست و خود من هم از دوستداران استاد آریامنش هستم. قصد این است که بگویم معلی کلاس کاری متفاوتی با این خطوط دارد!
معلی برای خطاطی قطعه و سطر کاربرد بیشتری دارد و کمتر به عنوان ابزار کتابت از آن استفاده میشود. البته که استاد سعید نقاشیان در چند اثر مثل زیارت عاشورا و ترجیع بند محتشم کاشانی به کتابت با معلی پرداخته است. در محافل خوشنویسی به صورت معمول معلی را خطی بی قاعده میدانند! این دیدگاه به علت عدم آشنایی با این خط است. تمامی مفردات و اتصالات در خط معلی دارای قاعده و نقطه گذاری هستند ولی این نقطه گذاری ها در کتاب یا محتوای عمومی خاصی به صورت کامل بیان نشده است.
بگذارید به این نکته هم اشاره بکنم؛ کتابی به نام “معلی” از آقای شیرازی نامی در سطح بازار موجود است. این کتاب بسیار ناقص و غیر اصولی بوده و طبق شنیده من از استاد ابراهیمی این کتاب به هیچ وجه مورد تأیید استاد حمید عجمی نیست. بهترین منبع برای مشاهده نقطه گذاری های اصولی خط معلی پیج های اساتید نسل اول و پیج های منسوب به این عزیزان است.
به جرئت میتوانم بگویم خطی را سراغ ندارم که یک کلمه مثلاً ۴ حرفی را بتواند به تنوع معلی بنویسد. مثلا کلمه ای مثل حسین تا به حال شاید قریب به ۲۰ نوع از آن را فقط من دیده ام. گفتنی است که این تنوع نگارشی باعث نمیشود که خط از اصولمندی دور بشود و همچنان مطابق قاعده باقی میماند.
خط معلی علاوه بر پتانسیل بی نظیری که در بحث قطعه نویسی و ترکیب بندی دارد؛ قابلیت های بسیاری در امور گرافیکی و تایپوگرافی نیز دارد. این امر سبب این میشود که در بحث نقاشیخط هم بتوان از این شیوه بهره برد. شاید بیشترین کسی که در این حیطه (یعنی کاربرد های معلی در گرافیک) کار کرده است استاد سعید نقاشیان باشد.
به عنوان جمعبندی اگر به دنبال یک خط جدید هستید و یا به علاقه مند به گرافیک و تایپوگرافی یا نقاشیخط هستید من معلی را بدون شک به شما پیشنهاد میکنم. اما یادگیری این خط ملاحظاتی هم دارد، که به آنها اشاره خواهم کرد.
این بخش از نوشته من شاید مقداری جنجال آفرین بشود ولی در حال حاضر بر حرفی که می‌زنم اطمینان دارم.
خالق خط معلی استاد حمید عجمی بزرگوار هستند. ایشان دیگر آموزش نمی‌دهند و از امر آموزش کناره گرفته‌اند؛ اگر ایشان همچنان آموزش می‌دادند بدون شک پیشنهاد من این بود که (کما اینکه آرزوی خود من هم بوده) پیش استاد عجمی معلی را بیاموزید. ولی این امکان وجود ندارد!
اولین دسته شاگردانی که در محضر استاد عجمی در حد فاصل سال های ۸۰ الی ۹۰ آموزش دیده اند شامل افراد زیادی هستند؛ ولی تنها چند نفر از این عزیزان به درجه استادی رسیده و آموزششان مورد تأیید استاد عجمی است. این عزیزان، اساتید نسل اول را تشکیل میدهند.
در سالیان اخیر اساتید نسل اول به تربیت و تعلیم معلی پرداخته اند و در این میان برخی از هنرجوها هم به درجه تعلیم رسیده اند. این شاگردان اساتید نسل دوم هستند که به تازگی دارند پرتعداد میشوند.
من پیشنهاد اکید دارم که برای یادگیری نزد اساتید نسل اول بروید. اما اساتید نسل اول چه کسانی هستند و من کدامیک را پیشنهاد میکنم.
- استاد محسن ابراهیمی: همانطور که در بالا هم اشاره کردم من خودم شاگرد استاد ابراهیمی بوده ام. در بین دیگر اساتید طبعا فقط محیط کلاس ایشان را درک کرده ام و نظرم در خصوص سایر اساتید بر اساس خروجی و کارهای ایشان است ولی در خصوص کلاس های استاد ابراهیمی بدون تردید میتوانم سخن بگویم. اگر قصدتان یادگیری معلی است، یعنی واقعا میخواهید معلی را یادبگیرید و ظرایف این خط را بتوانید اجرا بکنید و در این خط توانمند بشوید من بدون شک استاد ابراهیمی را پیشنهاد میکنم. میتوانم به جرئت بگویم که من عیار خط استاد ابراهیمی را در خط هیچ استاد دیگری ندیده ام. ایشان علاوه بر اینکه معلی مینویسند پایندی بیشتری به اصول و قواعد و ظرایف دارند و شما با شاگردی ایشان واقعا معلی نویس خواهید شد. وبسایت هنرفرین که به تازگی (بهمن 1402 راه اندازی شده است، وبسایت رسمی استاد محسن ابراهیمی است و حاوی ویدئوها و دوره های آموزشی مفیدی است.)
اینستاگرام استاد ابراهیمی | اینستاگرام عمارت معلی (تحت نظر استاد ابراهیمی) | وبسایت هنرفرین (وبسایت استاد ابراهیمی)
- استاد دکتر سعید نقاشیان: شاید معروف ترین معلی نویس حال حاضر استاد نقاشیان ارجمند باشند. ایشان بواسطه رشته تحصیلیشان یعنی گرافیک و علی الخصوص تایپوگرافی دید بسیار خوبی نسبت به پتانسیل های خط معلی در تایپوگرافی و یا عناصر گرافیکی دارند. اگر قصد شما از یادگیری خط معلی به کار بردن آن در نقاشیخط یا تایپوگرافی است و خیلی نمیخواهید به دقایق معلی بپردازید به نظرم استاد نقاشیان گزینه مناسبی هستند.
اینستاگرام استاد نقاشیان | اینستاگرام معلی‌آرت (تحت نظر استاد نقاشیان) - استاد مهدی بحرینی: استاد اخلاق و منش و تواضع. علاوه بر خط زیبا و ایجاد ترکیبات فوق العاده با معلی ایشان به جزئت میتوانم بگویم یکی از دلنشین ترین افرادی است که دیده ام. ایشان چپ دست هستند، لذا اگر شما هم چپ دست هستید استاد بحرینی میتوانند گزینه مناسبی باشند. به صورت کلی چپ دست بودن در خوشنویسی یک پوئن منفی محسوب میشود، یکسری گیرهای فنی در قلم و نحوه نگارش برای چپ دستان وجود دارد که امکان دارد کار را مقداری سخت تر از راست دستان بکند.
اینستاگرام استاد بحرینی | پیج زیر نظر استاد بحرینی
- استاد باهره پاکدامن: حقیقتا من خیلی از ایشان خط ندیده ام و در آثارشان دقیق نشده ام. ولی ایشان هم خط محکم و استواری دارند، اگر برایتان انتخاب استاد خانم راحت تر هست به نظر میرسد ایشان هم از گزینه مناسبی هستند.
اینستاگرام استاد پاکدامن
- پیج اینستاگرام هر کدام از اساتید را در زیر پاراگراف توضیحاتشان آورده ام.در صورت تمایل میتوانید از این طریق ایشان را دنبال بکنید.
عکس دسته جمعی اساتید نسل اول معلی در کنار استاد عجمی
پیش نیاز مورد نیاز برای خط معلی:
یادگیری خط معلی هم مانند هر خط دیگری نیاز به پیش نیاز ندارد. خود من اولین خطی که یاد گرفتم معلی بود و پیش از این تجربه قلم دست گرفتن را نداشتم. این نکته هم مشخص است که اگر سابقه خوشنویسی در هر خط دیگری را داشته باشید در خط جدید به نسبت فردی که کلا با فضای خوشنویسی ناآشناست سرعت پیشرفت بیشتری در ابتدای مسیر خواهید داشت.
آیا میتوانم از اول معلی را شروع بکنم؟ پاسخ به این سوال بسیار کار سختی است. پیشنهاد میکنم پس از اینکه این بند را خواندید حتما از استاد خودتان یا فرد دیگری هم مشورت بگیرید و از او راهنمایی بخواهید در خصوص اینکه چه کاری برای شما بهتر است.
معلی خطی بلند، اکثر مواقع بر روی تمام عرض قلم، با قلم‌انداز های فراوان و تغییر ناگهانی بین دانگ های مختلف است. همه اینها یعنی اینکه معلی خط ظریفی نیست (به نسبت خطی مثل نستعلیق). اگر شما ابتدا معلی را آغاز بکنید و سپس بخواهید سراغ خط دیگری (خانواده نستعلیق) بروید کمی کارتان سخت میشود. کما اینکه برای خود من هم این اتفاق افتاد. بعد از سه سال معلی نویسی تصمیم گرفتم شکسته نستعلیق را آغاز بکنم که بعد از گذشت حدود ۱۵ جلسه تازه دستم فرم شکسته را پیدا کرد. اگر الآن تصمیم دارید خطی را علاوه بر معلی یادبگیرید (علی الخصوص خانواده نستعلیق) پیشنهاد من این است که ابتدا کمی از آن خط را کار بکنید و سپس سراغ معلی بیایید. اگر معلی دلتان را برده است (اتفاقی که برای اکثر هنرجویان از جمله خود من افتاد) درنگ نکنید و معلی را شروع بکنید. هر وقت خواستید سراغ خط دیگری بروید وقت هست، در هر صورت شما جلوتر از کسی هستید که تا به حال قلم دست نگرفته است… این نوشته مخصوص نستعلیق و شکسته نستعلیق بود زیرا که طبق تجربه خودم آن را بیان کردم و برای سایر خطوط من اصلا نه تجربه ای دارم و نه خیلی آشناییتی با فضای این خطوط از قبیل نسخ و ثلث و کوفی و …
چه مدت زمانی لازم است تا معلی را بیاموزم؟ در سال ۹۷ که من پیش استاد ابراهیمی شاگردی میکردم طی ۱۶ جلسه کلیات معلی (تقریبا چند نوع هر یک از مفردات) را آموختم. ولی اینگونه نبود که کار زیبایی از آب درآمده باشد. معمولا بعد از یکسال الی یکسال و نیم (اگر هیچ پیش زمینه ای نداشته باشید) خط شما به سطح بسیار خوبی خواهد رسید. البته همه اینها به شرط تمرین کردن و انجام کارهایی است که استادتان به شما میگوید.
نکاتی برای آغاز یادگیری:
- تا شش ماه آثار اساتید دیگر را دنبال نکنید.
- درگیر بازخوردهای فضای مجازی نشوید.
- تمرین بکنید و بخاطر داشته باشید که یادگیری خط پروسه‌ای زمان‌بر است.
- هیچ کسی را ندیدم که بعد از یکسال تمرینِ مداوم و اصولی خطِ قابل قبولی نداشته باشد؛ پس در ماه‌های ابتدایی یادگیری، ناامید نشوید.
- خودتان را با دیگران مقایسه نکنید. کار خودتان را ادامه بدهید.
- تا چندماه از خودتان انتظار فوق العاده ای نداشته باشید. اولین دستخطم و یک تجربه از فراز و فرود یادگیری را برایتان در این لینک گذاشته ام. (کلیک کنید)
مانند هر خط دیگری شما برای نوشتن معلی نیاز به قلم، لیقه، دوات و مرکب، زیر دستی و کاغذ دارید. منتها یک نکته ای در اینجا حائز اهمیت است و آنهم تفاوت معلی با سایر خطوط از جهت اندازه و دانگ نوشتن است. معمولا اساتید آموزش معلی را با دانگ های جلی آغاز میکنند. به قلم از عرض نوشتاری ۶ میلیمتر تا ۲ سانتیمر “جلی” گفته میشود. همانطور که میدانید خط معلی ذاتاً خط بلند و بزرگی به نسبت سایر خطوط است و نیاز به مرکب برداری بیشتر هم دارد پس در خرید لوازم باید به نکات زیر توجه بکنید (البته بهتر است از استاد خودتان قبل از خرید وسایل مشورت بگیرید). به جهت تعدد تغییر عرض قلم در خط معلی، نوشتن این خط با ابزاری مثل مداد یا خودکار آنطور که باید و شاید خوب از آب در نخواهد آمد.
- قلم: برای شروع یک قلم دزفولی، یک قلم شمالی و یک قلم بامبو یا جنوبی کافی است. سعی بکنید در خرید این سه عدد قلم تنوع اندازه داشته باشید. یعنی دزفولی برای سایز های حدود ۴ میلیمتر و قلم شمالی و بامبو یکی برای حدود ۶ میلیمتر و دیگر برای حدود ۸ میلیمتر.
۲. دوات: با توجه به اینکه سایز و قلم و انداز حروف زیاد هستند دواتی (ظرفی که در آن مرکب ریخته میشود) با ارتفاع بلند انتخاب بکنید. شما میتوانید به جای تهیه دوات از فروشگاه ها اگر ظرف کرم استفاده شده ای دارید پس از شستشوی کامل و از بین بردن چربی آن، از این مورد به عنوان دوات استفاده بکنید.
۳. لیقه: همان چیزی است که در دوات قرار میدهند و رویش مرکب می ریزند تا بتوان مرکب برداری را کنترل کرد. شما برای تهیه لیقه را میتوانید از فروشگاه ها تهیه بکنید، برای معلی لیقه های پنبه ای مناسب نیستند، پس از تهیه لیقه آنرا بجوشانید و آن را داخل دوات قرار دهید. میتوان از جوراب زنانه نازک هم به عنوان لیقه استفاده کرد.
۴. مرکب: مرکب های زیادی از قبیل رنگی و مشکی در بازار موجود است. برای تمرین خوشنویسی در ابتدا شما باید با رنگ سیاه تمرین بکنید. مرکب های سیاه در سطح بازار زیادند. بهترین مرکب موجود در بازار مرکب دایسو ژاپن است که کشش و پوشش بسیار خوبی دارد ولی قیمت بالایی دارد. برای شروع بهتر است از برند های دیگری استفاده بکنید مثل مرکب کاتب، اعتدال و…
۵. زیر دستی: برای اینکه بتوانید با فشار دستتان ضخامت و نازکی ایجاد بکنید نیاز به یک زیر دستی از جنس چرم یا فوم نیمه فشرده دارید. الان در سطح بزار زیر دستی های خوبی موجود هستند ولی برای تهیه زیر دستی معلی به یک نکته باید توجه ویژه بکنید و آن هم ابعاد زیر دستی است. زیر دستی که تهیه میکنید باید ابعادی حدود ۵۰ در ۷۰ سانت داشته باشد تا کاغذ های بزرگ در آن جا شوند. پیج های اینستاگرام و فروشگاه ها از این زیر دستی ها به صورت آماده دارند ولی پیشنهاد من ساخت زیر دستی معلی توسط خودتان است.
ساخت زیر دستی معلی
یک فیبر ۳ میل در ابعاد حدود ۵۰ در ۷۰ (کمی کوچکتر) سفارش بدهید سپس یک فوم نیم فشرده کمی ضخیم تر و یک فوم نیمه فشرده کمی نازک تر در همین ابعاد تهیه بکنید. با چسب آهن این دو فوم را به دو طرف زیر دستی بچسبانید. ابتدا چسب آهن را با کارت روی فیبر پخش بکنید و ۱۰ دقیقه صبر بکنید تا اصطلاحاً چسب بیات بشود. سپس از یک طرف فوم را چسبانده و همینطور که پیش میروید باد آن ناحیه را هم خالی بکنید. منتظر بمانید تا جسب و فوم خودشان را بگیرند. بعد از چند ساعت اینکار را برای طرف دیگر هم انجام بدهید.
۶. کاغذ: برای شروع با کاغذ های سفید ساده شروع بکنید و سعی کنید کاغذ هایی با ابعاد بزرگتر مثل ۵۰ در ۳۵ تهیه بکنید. گرم کاغذ چیزی در حدود ۱۵۰ برای معلی کافی است و نیاز به تهیه کاغذ با گرم های بالاتر نیست. این نکته را در نظر بگیرید که معمولا دفتر هاي خوشنويسي براي معلي نویسی به جهت اندازه محدودي كه دارند مناسب نيستند.
طبق تجربه من شما باید به نزد استادان نسل اول بروید. در بخشی از متن به معرفی اساتید و چرایی انتخاب آنها اشاره کرده ام.
معلی یک خط روش‌مند و اصولی است که متناسب با نیاز های مختلف قابل به کارگیری است. معلی در بحث تایپوگرافی و نقاشیخط علاوه بر کاربرد های سنتی قابلیت های فراوانی ارائه میدهد.
خیر؛ ولی توضیحاتی بنا بر شرایط شما نیاز است که در متن به آن اشاره کرده ام.
همان لوازمی که برای خوشنویسی خطوط دیگر به کار میروند در معلی هم استفاده میشوند ولی نکاتی در تهیه این موارد باید رعایت بشود که در متن به آن پرداخته ام.
از طریق بخش نظرات این صفحه یا صفحه ارتباط با من و یا شبکه های اجتماعی میتوانید سوالات خود را با من مطرح بکنید. در حد توانم با کمال میل راهنمایی خواهم کرد.
منابع برای مطالعه بیشتر:
- برخی از پیوند (لینک) ها از قبیل پیج استاد عجمی و اساتید نسل اول در متن آورده شده است.